کربلا از شهرهای زیارتی و مقدس شیعیان در عراق است. این شهر در مرکز استانی به همین نام و در نیمه جنوبی عراق و حدود ۱۰۰ کیلومتری بغداد، پایتخت این کشور، واقع شده است.
شهادت امام حسین(ع) و یارانش در واقعه کربلا، وجود حرم امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) و دیگر اماکن زیارتی، این شهر را به یکی از پربازدیدترین شهرهای زیارتی شیعیان به‌ویژه در ایام عزاداری محرم و مراسم اربعین حسینی تبدیل کرده است.
کربلا پس از سقوط امپراطوری عثمانی در ۱۹۱۴م و همچنین پس از سقوط حکومت صدام در ۲۰۰۳م جایگاه سیاسی خاصی در عراق پیدا کرد. فتوای جهاد آیت الله محمدتقی شیرازی، مرجع شیعیان در کربلا، علیه بریتانیا و رهبری وی در جنبش ۱۹۲۰م مردم عراق در اعتراض به ادامه حضور بریتانیا در این کشور، بیانگر نقش سیاسی کربلا در تاریخ معاصر عراق است. پس از سقوط صدام نیز مواضع مرجعیت شیعه عراق در قبال تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور و جهان اسلام در نماز جمعه این شهر اعلام می‌شود. اعلام فتوای جهاد علیه داعش آیت الله سیستانی از تریبون نماز جمعه کربلا از آن جمله است.
بر اساس سرشماری‌های سال ۲۰۱۵ جمعیت شهر کربلا نزدیک به هفتصدهزار نفر گزارش شده است.کربلا در طول تاریخ اسامی متعددی داشته است. غاضریه، نینوا، طَفّ، عقر، حائر و نواویس از آن جمله‌اند.
تاریخچه
برخی از منابع پیشینیه کربلا را به دوران قبل از اسلام در عصر بابلی دانسته‌اند. گزارش‌هایی نیز کربلا را قبل از فتوحات اسلامی قبرستان مسیحیان و برخی نیز آن را مرکز آتشکده‌های زرتشتیان معرفی کرده‌اند. از دیرباز در اطراف کربلا به ویژه مناطق همجوار با رود فرات دهکده‌های فراوانی بوده است. علاوه بر آن گزارش‌هایی از حضور انبیاء یا دست کم برخی از پیامبران اولوالعزم نظیر نوح(ع) و ابراهیم(ع) در کربلا در متون روایی وجود دارد.
پس از فتح عراق و بین‌النهرین توسط مسلمانان گزارش‌های نادری از سوی مورخان تا پیش از واقعه عاشورا ثبت شده است. در گزارشی آمده که خالد بن ولید در سال دوازدهم قمری در جریان نبرد حیره پس از تسلط بر حیره (در نزدیکی نجف کنونی) در کربلا اردو زد. برخی از گزارش‌ها به عبور امام علی(ع) در بازگشت از جنگ صفین اشاره دارد که بر اساس آن امام علی در کربلا برای خواندن نماز و استراحت توقف کردند و نسبت به واقعه کربلا و حوادثی که در آینده برای فرزندش حسین(ع)، اصحاب و خانواده او اتفاق می‌افتد، پیشگویی کرده بود.
مهمترین واقعه‌‌ای که کربلا به سبب آن مشهور و نزد شیعیان اهمیت زیادی یافت، واقعه عاشورا است. در این واقعه امام حسین(ع) پس از بیعت نکردن با یزید و دعوت مردم کوفه برای بیعت با ایشان با ارسال نامه‌های متعدد از مکه راهی کوفه شد.پس از متوقف کردن کاروان امام حسین(ع) در راه کوفه توسط حر بن یزید ریاحی و به دستور عبیدالله بن زیاد، فرماندار کوفه، کاروان امام به ناچار در کربلا اردو زد. پس از چند روز از توقف کاروان امام حسین(ع)، در دهم محرم سال ۶۱ق نبردی میان سپاه امام حسین(ع) و لشکر عمر بن سعد رخ داد،امام(ع) به همراه بسیاری از یارانش در آن روز به شهادت رسیدند و بازماندگان کاروان امام حسین(ع) که بیشترشان زنان و کودکان بودند اسیر گشتند و ابتدا به کوفه و سپس به دِمَشق، پایتخت یزید در شام فرستاده شدند.
تأکید امامان شیعه بر زیارت کردن حرم امام حسین(ع) و توجه شیعیان به آن، زمینه برای ساخت بنا بر قبر امام حسین، توسعه آن و احداث سکونت‌گاه برای زائران و مجاوران مرقد امام(ع) در کربلا در دوره بنی‌امیه و بنی‌عباس فراهم کرد. پیدایش قیام‌های شیعی پس از واقعه کربلا نیز در توجه شیعیان به قبر امام حسین(ع) نقش داشته است. توابین در قیام خود پس از آنکه از نخیله راهی دمشق شدند در میانه راه قبر امام حسین را زیارت کردند و پای‌بندی خود به راه امام حسین اعلام کردند. در قیام مختار نیز توجه به کربلا و زیارت قبر امام حسین(ع) وجود داشت. مختار ثقفی نخستین کسی بود که ضمن ساخت بنایی بر قبر امام حسین، مسجد و روستای کوچکی متشکل از مجموعه‌ای از منازل ساخته شده از گل، ساقه و شاخه درخت خرما ایجاد کرد.
با افزایش زائران کربلا و اقامت برخی مسلمانان در اطراف مرقد امام حسین(ع) همزمان با ضعف بنی‌امیه و شکل‌گیری دولت عباسیان، آبادانی کربلا شکل جدی به خود گرفت. خانه‌هایی جدید در مجاورت مرقد امام(ع) با استفاده از مصالح ساختمانی مناسب بنا شد.
این اقدامات از سوی شیعیان تهدیدی برای برخی خلفای عباسی قلمداد می‌شد. از این رو خلفایی نظیر هارون‌الرشید و مُتَوکِّل عَبّاسی در دوره حکومت خود دستور تخریب حرم و بناهای اطراف آن را دادند. با این حال به نظر می‌رسد اقدامات خلفای عباسی نتوانست از تبدیل شدن کربلا به سکونت‌گاه برخی از شیعیان ممانعت کند. پس از هارون، در دوره فرزندش مأمون عباسی مرقد امام حسین(ع) و بناهای تخریب شده، بازسازی و آبادانی نسبی در کربلا محقق شد. پس از ویرانی‌های دوره متوکل نیز عمران به شهر کربلا برگشت و علاوه بر بازسازی مرقد و مناطق تخریب شده، اماکن جدیدی از جمله بازار کربلاتأسیس شد. در دوره عباسیان محافل علمی نیز توسط اصحاب ائمه در کربلاتشکیل شد که از آن با عنوان نخستین دوره حوزه کربلا یاد می‌شود. روند معماری کربلا در دوره آل‌بویه شکل جدیدی به خود گرفت که برخی از آن با عنوان دوره شکوفایی معماری کربلا تا آن دوره یاد می‌کنند.حاکمان بویهی ضمن زیارت امام حسین(ع) اقدام به تجدید بنای مرقد امام حسین(ع) و توسعه شهر کربلانمودند. ساخت نخستین باروی شهر، احداث سکونت‌گاه و بازارهای جدید، مدارس دینی نظیر مدرسه عَضُدِیه و مسجد رأس‌الحسین، که به دستور عَضُدُالدوله دیلمی در ۳۷۲ق ساخته شد، از توسعه شهری کربلا حکایت دارد.
شهر کربلا با توجه پادشاهان صفوی و قاجار به عتبات عالیات از سده‌های ۱۰ تا ۱۳ق و اقامت گسترده ایرانیان وارد مرحله جدیدی از معماری و شکوفایی عمران کربلا بوده است. در این مرحله علاوه بر تجدید بنای و توسعه حرم امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) و دیگر اماکن زیارتی در کربلا، ایرانیان مقیم کربلانقش زیادی در رونق بازرگانی و تأسیس حسینیه‌ها، مدارس علمیه، کتابخانه‌ها و مساجد در این دوره‌ها داشته‌اند. جهانگردان و جغرافی‌دانانی نظیر کارِستِن نِیبُور، جان اشر در بازدید از شهر کربلا از توسعه شهری کربلا در دوره عثمانی‌ها در سفرنامه‌های خود گزارش کرده‌اند. جان پیترز جهانگرد و باستان‌شناس از کشور آمریکا نیز در بازدید از کربلا در ۱۸۹۰م نوشته است بخش جدید کربلا که خارج از حصار قدیم شهر ایجاد شده است دارای خیابان‌های گسترده و منظم نظیر شهرهای اروپایی است.
اماکن زیارتی
وجود حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) شهر کربلا را در ردیف مهمترین شهرهای زیارتی برای شیعیان قرار داده است. حرم امام حسین محل دفن امام حسین(ع)، شماری از بنی‌هاشم و یاران امام است که در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.زیارت حرم امام حسین(ع) همواره یکی از اعمال مورد توجه شیعیان بوده است. سفارش به زیارت امام حسین(ع) در برخی از روزهای خاص نظیر عاشورا، اربعین و نیمه شعبان، موجب شده بیشترین جمعیت زائران مربوط به این ایام باشد.در فقه شیعه، حرم و تربت امام حسین(ع) احکام خاصی دارد.
حرم امام حسین(ع)، بارها از سوی مخالفان شیعه از جمله خلفای عباسی و وهابیان تخریب شد. یکی از نخستین تخریب‌های حرم امام حسین(ع) در زمان متوکل و آخرین آن در سال ۱۴۱۱ق توسط حکومت بعث عراق در جریان انتفاضه شعبانیه صورت گرفت.
حرم حضرت عباس(ع) نیز در ۳۷۸ متری شمال شرقی حرم امام حسین(ع) قرار دارد. زائران کربلا علاوه بر زیارت امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) را نیز زیارت می‌کنند. شیعیان در روز تاسوعا در حرم حضرت عباس عزاداری می‌کنند. در تقویم عزاداری شیعه روز تاسوعا منتسب به ابوالفضل‌العباس(ع) است.
شهر کربلا علاوه بر وجود حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) اماکن زیارتی دیگر دارد که بیشتر آن به واقعه کربلا مربوط می‌شود. خیمه‌گاه، تل زینبیه و مرقد حر بن یزید ریاحی از آن جمله است. در نزدیکی حرم امام حسین(ع) دو مقام امام صادق(ع) و مقام امام زمان(ع) وجود دارد که در فرهنگ شیعه دارای احترام و زیارتگاه آنان است.
مقام امام زمان(عج) در کربلا
وقایع سیاسی و اجتماعی دو سده اخیر
کربلا در دو سده اخیر شاهد حوادث و تحولات متعدد سیاسی، اجتماعی فرهنگی بوده است.
حمله وهابیت
در هجدهم ذی‌الحجه سال ۱۲۱۶ق وهابیان به رهبری عبدالعزیز بن سعود از حجاز وارد عراق شدند و به کربلا حمله کردند. آنها از طریق محله خیمه‌گاه وارد شهر شدند و اقدام به کشتار، غارت اموال مردم و اشیاء قیمتی حرم امام حسین(ع) نمودند. در این روز بسیاری از اهالی کربلا بر اساس رسم همیشگی در روز عید غدیر به زیارت حرم امام علی(ع) در نجف رفته بودند. از این رو شهر کربلا خالی از مردان برای مقاومت بود. منابع تاریخی تعداد قربانیان این حادثه را از هزار نفر تا ۴ هزار نفر گزارش کرده‌اند. در این حادثه آسیب جدی به حرم امام حسین(ع) وارد شد.
حمله نجیب پاشا
پس از آنکه اهالی کربلا حاکمیت عثمانی‌ها را در ۱۲۸۵ق نپذیرفتند نجیب پاشا حاکم عثمانی در عراق مهلت چندروزه‌ای به ساکنان کربلا برای پذیرش حاکمیت عثمانی‌ها و تسلیم شدن به آنها داد. پس از شکست میانجیگری سیدکاظم رشتی، از علمای ساکن در کربلا و دومین رهبر شیخیه، برای جلوگیری از حمله عثمانی‌ها به داخل شهر و تسلیم نشدن اهالی کربلا، نجیب پاشا دستور حمله به کربلا را صادر کرد. سربازان عثمانی مجوز حمله به همه اماکن به جز حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) و منزل سیدکاظم رشتی را داشتند. برخی از اهالی کربلا برای آسیب ندیدن به حرم حضرت ابوالفضل پناه آوردند. با این همه این مکان نیز از هجوم عثمانی‌ها در امان نماند. بر اساس برخی گزارش‌ها حدود ۱۰ هزار نفر در این حادثه کشته شدند. این حادثه به واقعة غدیر الدم(ترجمه: غدیر خون) شهرت یافت.
زیارت اربعین
یکی از مراسم‌های مذهبی شیعیان زیارت اربعین در کربلا است. شیعیان از قرون نخستین بر اساس توصیه امامان معصوم توجه ویژه‌ای به زیارت اربعین داشته‌اند. بسیاری از شیعیان در عراق و برخی از شیعیان در ایران و سایر مناطق جهان برای حضور در اربعین حسینی، از نجف به صورت پیاده‌روی روانه کربلا می‌شوند. این مراسم به پیاده‌روی اربعین مشهور است. روز اربعین تجمع گسترده‌ای از عزادارانی که از شهرهای دور و نزدیک عراق و یا از سایر مناطق جهان در کربلا حاضر شدند، شکل می‌گیرد.
تربت کربلا
تربت کربلا یا تربت امام حسین(ع) که معمولاً خاک یا غباری است که از اطراف قبر امام حسین(ع) برداشته می‌شود به سبب فضیلتی که در روایات نقل شده است مورد احترام شیعیان است. شیعیان از تربت کربلا برای ساختن مهر نماز و تسبیح استفاده می‌کنند.در منابع فقهی سجده بر تربت کربلا در نماز، مستحب دانسته شده است.
تأسیس حسینیه برای اقامت زائران
ساختمانی منسوب به حسینیه قدیمی اصفهانی‌ها واقع در خیابان القبله در کربلا؛ در کنار ساختمان زنانی با پوشش چادر ایرانی قرار دارند. این تصویر در ۱۹۵۶م گرفته شده است.
احداث حسینیه برای اسکان زائران کربلا از جمله اقداماتی بود که در سده‌های گذشته صورت گرفت. تاریخ ساخت نخستین حسینیه در کربلا به سده یازدهم قمری برمی‌گردد. همزمان با بازسازی بخشی از عتبات عراق در دوره قاجار، والی عثمانی در عراق در سال ۱۱۲۷ق حسینیه‌ای را برای رفاه زائران کربلا احداث کرد. بعدها در سال ۱۳۶۸ق گروهی از تجاری که ایرانی بودند این مکان را از سازمان اوقاف عراق خریدند و به همراه گروهی از بازرگانان عراقی و کویتی این حسینیه را بازسازی کردند. این حسینیه پس از بازسازی حسینیه تهرانی‌ها نام گرفت و بعدها نام آن به حسینیه حیدریه تغییر کرد.قبل از این تاریخ گزارشی از وجود اماکنی با عنوان حسینیه یافت نشده است. پس از این تاریخ بیشتر حسینیه‌های مشهور کربلا پس از دهه دوم و سوم سده چهاردهم قمری بنا شد. شماری از این حسینیه‌های تاریخی توسط علما و تجار ایرانی و برخی از آنان توسط شیعیان هندی ساخته شده است. پس از سقوط حکومت بعث تأسیس حسینیه و زائرسرا گسترش یافت و ساخت هتل‌ها نیز نتوانست از روند ساخت حسینیه بکاهد.
تعزیه
هنر تعزیه به مثابه نمایش مذهبی در شهرهای عراق از جمله کربلا رواج دارد. تعزیه به شکل امروزی آن، پس از گسترش آن در دوره قاجار در ایران، در حدود سده بیستم میلادی وارد عراق شد. این مراسم در کربلا و نجف علاوه بر تعزیه با نام تشابیه یا مسرح الحسینی نیز شناخته می‌شود. برگزاری هنر تعزیه مانند دیگر مراسم‌های شیعیان با به قدرت رسیدن حزب بعث در دهه هفتاد میلادی محدود و در نهایت ممنوع شد. پس از سقوط حکومت صدام حسین در ۲۰۰۳م مراسم تعزیه نیز در مناطق مختلف عراق احیا شد.
شاعران کربلا
بر اساس منابع ادبی و تاریخی عراق، شاعران کربلانقش مهمی در نهضت‌های ادبی و سیاسی عراق ایفا کرده‌اند. بخشی از فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی آنان با حضور در انجمن‌های ادب و شعر در کربلا و دیگر شهرها در عراق نمود داشت. جمعیة الندوة الشباب العربی، ندوة الخمیس العربی، المنتدی الثقافی و جمعیة الشعراء الشعبیین نمونه‌ای از انجمن‌های ادبی در کربلا بوده‌اند. شماری از این انجمن‌ها همچنان به فعالیت خود می‌پردازند. در این میان شعر آیینی در کربلانیز همزمان با سبک‌های دیگر شعر در کربلا رایج بوده است. این سبک شعر با حمایت آستان قدس حسینی و آستان مقدس حضرت عباس در میان شاعران جوان عراقی محبوبیت دارد.
شهادت امام حسین(ع) و یارانش در واقعه کربلا، وجود حرم امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) و دیگر اماکن زیارتی، این شهر را به یکی از پربازدیدترین شهرهای زیارتی شیعیان به‌ویژه در ایام عزاداری محرم و مراسم اربعین حسینی تبدیل کرده است.
کربلا پس از سقوط امپراطوری عثمانی در ۱۹۱۴م و همچنین پس از سقوط حکومت صدام در ۲۰۰۳م جایگاه سیاسی خاصی در عراق پیدا کرد. فتوای جهاد آیت الله محمدتقی شیرازی، مرجع شیعیان در کربلا، علیه بریتانیا و رهبری وی در جنبش ۱۹۲۰م مردم عراق در اعتراض به ادامه حضور بریتانیا در این کشور، بیانگر نقش سیاسی کربلا در تاریخ معاصر عراق است. پس از سقوط صدام نیز مواضع مرجعیت شیعه عراق در قبال تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور و جهان اسلام در نماز جمعه این شهر اعلام می‌شود. اعلام فتوای جهاد علیه داعش آیت الله سیستانی از تریبون نماز جمعه کربلا از آن جمله است.
بر اساس سرشماری‌های سال ۲۰۱۵ جمعیت شهر کربلا نزدیک به هفتصدهزار نفر گزارش شده است.کربلا در طول تاریخ اسامی متعددی داشته است. غاضریه، نینوا، طَفّ، عقر، حائر و نواویس از آن جمله‌اند.
تاریخچه
برخی از منابع پیشینیه کربلا را به دوران قبل از اسلام در عصر بابلی دانسته‌اند. گزارش‌هایی نیز کربلا را قبل از فتوحات اسلامی قبرستان مسیحیان و برخی نیز آن را مرکز آتشکده‌های زرتشتیان معرفی کرده‌اند. از دیرباز در اطراف کربلا به ویژه مناطق همجوار با رود فرات دهکده‌های فراوانی بوده است. علاوه بر آن گزارش‌هایی از حضور انبیاء یا دست کم برخی از پیامبران اولوالعزم نظیر نوح(ع) و ابراهیم(ع) در کربلا در متون روایی وجود دارد.
پس از فتح عراق و بین‌النهرین توسط مسلمانان گزارش‌های نادری از سوی مورخان تا پیش از واقعه عاشورا ثبت شده است. در گزارشی آمده که خالد بن ولید در سال دوازدهم قمری در جریان نبرد حیره پس از تسلط بر حیره (در نزدیکی نجف کنونی) در کربلا اردو زد. برخی از گزارش‌ها به عبور امام علی(ع) در بازگشت از جنگ صفین اشاره دارد که بر اساس آن امام علی در کربلا برای خواندن نماز و استراحت توقف کردند و نسبت به واقعه کربلا و حوادثی که در آینده برای فرزندش حسین(ع)، اصحاب و خانواده او اتفاق می‌افتد، پیشگویی کرده بود.
مهمترین واقعه‌‌ای که کربلا به سبب آن مشهور و نزد شیعیان اهمیت زیادی یافت، واقعه عاشورا است. در این واقعه امام حسین(ع) پس از بیعت نکردن با یزید و دعوت مردم کوفه برای بیعت با ایشان با ارسال نامه‌های متعدد از مکه راهی کوفه شد.پس از متوقف کردن کاروان امام حسین(ع) در راه کوفه توسط حر بن یزید ریاحی و به دستور عبیدالله بن زیاد، فرماندار کوفه، کاروان امام به ناچار در کربلا اردو زد. پس از چند روز از توقف کاروان امام حسین(ع)، در دهم محرم سال ۶۱ق نبردی میان سپاه امام حسین(ع) و لشکر عمر بن سعد رخ داد،امام(ع) به همراه بسیاری از یارانش در آن روز به شهادت رسیدند و بازماندگان کاروان امام حسین(ع) که بیشترشان زنان و کودکان بودند اسیر گشتند و ابتدا به کوفه و سپس به دِمَشق، پایتخت یزید در شام فرستاده شدند.
تأکید امامان شیعه بر زیارت کردن حرم امام حسین(ع) و توجه شیعیان به آن، زمینه برای ساخت بنا بر قبر امام حسین، توسعه آن و احداث سکونت‌گاه برای زائران و مجاوران مرقد امام(ع) در کربلا در دوره بنی‌امیه و بنی‌عباس فراهم کرد. پیدایش قیام‌های شیعی پس از واقعه کربلا نیز در توجه شیعیان به قبر امام حسین(ع) نقش داشته است. توابین در قیام خود پس از آنکه از نخیله راهی دمشق شدند در میانه راه قبر امام حسین را زیارت کردند و پای‌بندی خود به راه امام حسین اعلام کردند. در قیام مختار نیز توجه به کربلا و زیارت قبر امام حسین(ع) وجود داشت. مختار ثقفی نخستین کسی بود که ضمن ساخت بنایی بر قبر امام حسین، مسجد و روستای کوچکی متشکل از مجموعه‌ای از منازل ساخته شده از گل، ساقه و شاخه درخت خرما ایجاد کرد.
با افزایش زائران کربلا و اقامت برخی مسلمانان در اطراف مرقد امام حسین(ع) همزمان با ضعف بنی‌امیه و شکل‌گیری دولت عباسیان، آبادانی کربلا شکل جدی به خود گرفت. خانه‌هایی جدید در مجاورت مرقد امام(ع) با استفاده از مصالح ساختمانی مناسب بنا شد.
این اقدامات از سوی شیعیان تهدیدی برای برخی خلفای عباسی قلمداد می‌شد. از این رو خلفایی نظیر هارون‌الرشید و مُتَوکِّل عَبّاسی در دوره حکومت خود دستور تخریب حرم و بناهای اطراف آن را دادند. با این حال به نظر می‌رسد اقدامات خلفای عباسی نتوانست از تبدیل شدن کربلا به سکونت‌گاه برخی از شیعیان ممانعت کند. پس از هارون، در دوره فرزندش مأمون عباسی مرقد امام حسین(ع) و بناهای تخریب شده، بازسازی و آبادانی نسبی در کربلا محقق شد. پس از ویرانی‌های دوره متوکل نیز عمران به شهر کربلا برگشت و علاوه بر بازسازی مرقد و مناطق تخریب شده، اماکن جدیدی از جمله بازار کربلاتأسیس شد. در دوره عباسیان محافل علمی نیز توسط اصحاب ائمه در کربلاتشکیل شد که از آن با عنوان نخستین دوره حوزه کربلا یاد می‌شود. روند معماری کربلا در دوره آل‌بویه شکل جدیدی به خود گرفت که برخی از آن با عنوان دوره شکوفایی معماری کربلا تا آن دوره یاد می‌کنند.حاکمان بویهی ضمن زیارت امام حسین(ع) اقدام به تجدید بنای مرقد امام حسین(ع) و توسعه شهر کربلانمودند. ساخت نخستین باروی شهر، احداث سکونت‌گاه و بازارهای جدید، مدارس دینی نظیر مدرسه عَضُدِیه و مسجد رأس‌الحسین، که به دستور عَضُدُالدوله دیلمی در ۳۷۲ق ساخته شد، از توسعه شهری کربلا حکایت دارد.
شهر کربلا با توجه پادشاهان صفوی و قاجار به عتبات عالیات از سده‌های ۱۰ تا ۱۳ق و اقامت گسترده ایرانیان وارد مرحله جدیدی از معماری و شکوفایی عمران کربلا بوده است. در این مرحله علاوه بر تجدید بنای و توسعه حرم امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) و دیگر اماکن زیارتی در کربلا، ایرانیان مقیم کربلانقش زیادی در رونق بازرگانی و تأسیس حسینیه‌ها، مدارس علمیه، کتابخانه‌ها و مساجد در این دوره‌ها داشته‌اند. جهانگردان و جغرافی‌دانانی نظیر کارِستِن نِیبُور، جان اشر در بازدید از شهر کربلا از توسعه شهری کربلا در دوره عثمانی‌ها در سفرنامه‌های خود گزارش کرده‌اند. جان پیترز جهانگرد و باستان‌شناس از کشور آمریکا نیز در بازدید از کربلا در ۱۸۹۰م نوشته است بخش جدید کربلا که خارج از حصار قدیم شهر ایجاد شده است دارای خیابان‌های گسترده و منظم نظیر شهرهای اروپایی است.
اماکن زیارتی
وجود حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) شهر کربلا را در ردیف مهمترین شهرهای زیارتی برای شیعیان قرار داده است. حرم امام حسین محل دفن امام حسین(ع)، شماری از بنی‌هاشم و یاران امام است که در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.زیارت حرم امام حسین(ع) همواره یکی از اعمال مورد توجه شیعیان بوده است. سفارش به زیارت امام حسین(ع) در برخی از روزهای خاص نظیر عاشورا، اربعین و نیمه شعبان، موجب شده بیشترین جمعیت زائران مربوط به این ایام باشد.در فقه شیعه، حرم و تربت امام حسین(ع) احکام خاصی دارد.
حرم امام حسین(ع)، بارها از سوی مخالفان شیعه از جمله خلفای عباسی و وهابیان تخریب شد. یکی از نخستین تخریب‌های حرم امام حسین(ع) در زمان متوکل و آخرین آن در سال ۱۴۱۱ق توسط حکومت بعث عراق در جریان انتفاضه شعبانیه صورت گرفت.
حرم حضرت عباس(ع) نیز در ۳۷۸ متری شمال شرقی حرم امام حسین(ع) قرار دارد. زائران کربلا علاوه بر زیارت امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) را نیز زیارت می‌کنند. شیعیان در روز تاسوعا در حرم حضرت عباس عزاداری می‌کنند. در تقویم عزاداری شیعه روز تاسوعا منتسب به ابوالفضل‌العباس(ع) است.
شهر کربلا علاوه بر وجود حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) اماکن زیارتی دیگر دارد که بیشتر آن به واقعه کربلا مربوط می‌شود. خیمه‌گاه، تل زینبیه و مرقد حر بن یزید ریاحی از آن جمله است. در نزدیکی حرم امام حسین(ع) دو مقام امام صادق(ع) و مقام امام زمان(ع) وجود دارد که در فرهنگ شیعه دارای احترام و زیارتگاه آنان است.
مقام امام زمان(عج) در کربلا
وقایع سیاسی و اجتماعی دو سده اخیر
کربلا در دو سده اخیر شاهد حوادث و تحولات متعدد سیاسی، اجتماعی فرهنگی بوده است.
حمله وهابیت
در هجدهم ذی‌الحجه سال ۱۲۱۶ق وهابیان به رهبری عبدالعزیز بن سعود از حجاز وارد عراق شدند و به کربلا حمله کردند. آنها از طریق محله خیمه‌گاه وارد شهر شدند و اقدام به کشتار، غارت اموال مردم و اشیاء قیمتی حرم امام حسین(ع) نمودند. در این روز بسیاری از اهالی کربلا بر اساس رسم همیشگی در روز عید غدیر به زیارت حرم امام علی(ع) در نجف رفته بودند. از این رو شهر کربلا خالی از مردان برای مقاومت بود. منابع تاریخی تعداد قربانیان این حادثه را از هزار نفر تا ۴ هزار نفر گزارش کرده‌اند. در این حادثه آسیب جدی به حرم امام حسین(ع) وارد شد.
حمله نجیب پاشا
پس از آنکه اهالی کربلا حاکمیت عثمانی‌ها را در ۱۲۸۵ق نپذیرفتند نجیب پاشا حاکم عثمانی در عراق مهلت چندروزه‌ای به ساکنان کربلا برای پذیرش حاکمیت عثمانی‌ها و تسلیم شدن به آنها داد. پس از شکست میانجیگری سیدکاظم رشتی، از علمای ساکن در کربلا و دومین رهبر شیخیه، برای جلوگیری از حمله عثمانی‌ها به داخل شهر و تسلیم نشدن اهالی کربلا، نجیب پاشا دستور حمله به کربلا را صادر کرد. سربازان عثمانی مجوز حمله به همه اماکن به جز حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) و منزل سیدکاظم رشتی را داشتند. برخی از اهالی کربلا برای آسیب ندیدن به حرم حضرت ابوالفضل پناه آوردند. با این همه این مکان نیز از هجوم عثمانی‌ها در امان نماند. بر اساس برخی گزارش‌ها حدود ۱۰ هزار نفر در این حادثه کشته شدند. این حادثه به واقعة غدیر الدم(ترجمه: غدیر خون) شهرت یافت.
زیارت اربعین
یکی از مراسم‌های مذهبی شیعیان زیارت اربعین در کربلا است. شیعیان از قرون نخستین بر اساس توصیه امامان معصوم توجه ویژه‌ای به زیارت اربعین داشته‌اند. بسیاری از شیعیان در عراق و برخی از شیعیان در ایران و سایر مناطق جهان برای حضور در اربعین حسینی، از نجف به صورت پیاده‌روی روانه کربلا می‌شوند. این مراسم به پیاده‌روی اربعین مشهور است. روز اربعین تجمع گسترده‌ای از عزادارانی که از شهرهای دور و نزدیک عراق و یا از سایر مناطق جهان در کربلا حاضر شدند، شکل می‌گیرد.
تربت کربلا
تربت کربلا یا تربت امام حسین(ع) که معمولاً خاک یا غباری است که از اطراف قبر امام حسین(ع) برداشته می‌شود به سبب فضیلتی که در روایات نقل شده است مورد احترام شیعیان است. شیعیان از تربت کربلا برای ساختن مهر نماز و تسبیح استفاده می‌کنند.در منابع فقهی سجده بر تربت کربلا در نماز، مستحب دانسته شده است.
تأسیس حسینیه برای اقامت زائران
ساختمانی منسوب به حسینیه قدیمی اصفهانی‌ها واقع در خیابان القبله در کربلا؛ در کنار ساختمان زنانی با پوشش چادر ایرانی قرار دارند. این تصویر در ۱۹۵۶م گرفته شده است.
احداث حسینیه برای اسکان زائران کربلا از جمله اقداماتی بود که در سده‌های گذشته صورت گرفت. تاریخ ساخت نخستین حسینیه در کربلا به سده یازدهم قمری برمی‌گردد. همزمان با بازسازی بخشی از عتبات عراق در دوره قاجار، والی عثمانی در عراق در سال ۱۱۲۷ق حسینیه‌ای را برای رفاه زائران کربلا احداث کرد. بعدها در سال ۱۳۶۸ق گروهی از تجاری که ایرانی بودند این مکان را از سازمان اوقاف عراق خریدند و به همراه گروهی از بازرگانان عراقی و کویتی این حسینیه را بازسازی کردند. این حسینیه پس از بازسازی حسینیه تهرانی‌ها نام گرفت و بعدها نام آن به حسینیه حیدریه تغییر کرد.قبل از این تاریخ گزارشی از وجود اماکنی با عنوان حسینیه یافت نشده است. پس از این تاریخ بیشتر حسینیه‌های مشهور کربلا پس از دهه دوم و سوم سده چهاردهم قمری بنا شد. شماری از این حسینیه‌های تاریخی توسط علما و تجار ایرانی و برخی از آنان توسط شیعیان هندی ساخته شده است. پس از سقوط حکومت بعث تأسیس حسینیه و زائرسرا گسترش یافت و ساخت هتل‌ها نیز نتوانست از روند ساخت حسینیه بکاهد.
تعزیه
هنر تعزیه به مثابه نمایش مذهبی در شهرهای عراق از جمله کربلا رواج دارد. تعزیه به شکل امروزی آن، پس از گسترش آن در دوره قاجار در ایران، در حدود سده بیستم میلادی وارد عراق شد. این مراسم در کربلا و نجف علاوه بر تعزیه با نام تشابیه یا مسرح الحسینی نیز شناخته می‌شود. برگزاری هنر تعزیه مانند دیگر مراسم‌های شیعیان با به قدرت رسیدن حزب بعث در دهه هفتاد میلادی محدود و در نهایت ممنوع شد. پس از سقوط حکومت صدام حسین در ۲۰۰۳م مراسم تعزیه نیز در مناطق مختلف عراق احیا شد.
شاعران کربلا
بر اساس منابع ادبی و تاریخی عراق، شاعران کربلانقش مهمی در نهضت‌های ادبی و سیاسی عراق ایفا کرده‌اند. بخشی از فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی آنان با حضور در انجمن‌های ادب و شعر در کربلا و دیگر شهرها در عراق نمود داشت. جمعیة الندوة الشباب العربی، ندوة الخمیس العربی، المنتدی الثقافی و جمعیة الشعراء الشعبیین نمونه‌ای از انجمن‌های ادبی در کربلا بوده‌اند. شماری از این انجمن‌ها همچنان به فعالیت خود می‌پردازند. در این میان شعر آیینی در کربلانیز همزمان با سبک‌های دیگر شعر در کربلا رایج بوده است. این سبک شعر با حمایت آستان قدس حسینی و آستان مقدس حضرت عباس در میان شاعران جوان عراقی محبوبیت دارد.